W 30- 50% przypadków niepłodności małżeńskiej rolę odgrywa czynnik męski. Gdy para nie może doczekać się potomstwa, diagnostyka i ewentualne leczenie przyczynowe podejmowane są jednoczasowo u kobiety i u mężczyzny.
Płodność męska jest uwarunkowana kilkoma czynnikami:
- Produkcją plemników. Ważny jest prawidłowy rozwój narządów męskiego układu rozrodczego podczas dojrzewania. Przynajmniej jedno jądro musi funkcjonować prawidłowo, aby była zachowana hormonalna stymulacja produkcji plemników.
- Prawidłowym transportem plemników. Wyprodukowane w jądrach plemniki wydostają się przez system kanalików w jądrach do płynu nasiennego, który jest dla nich odżywczy i umożliwia dalszy ich transport.
- Wystarczająca ilością plemników w nasieniu. Jeśli zawartość plemników w nasieniu jest niewielka, zmniejsza to szansę na to, że jeden z nich zapłodni komórkę jajową.
- Zdolnością plemników do poruszania się oraz ich funkcjonalnością. Jeśli ruchomość plemników jest niewystarczająca lub w inny sposób są niezdolne są do zapłodnienia, ponieważ nie mogą dotrzeć do komórki jajowej lub ją spenetrować.
Płodność mężczyzn rozpoczęta w okresie dojrzewania (około 12-13 roku życia) trwa do późnej starości.
Przyczyny niepłodności mężczyzn
Żylaki powrózka nasiennego
Są przyczyną męskiej niepłodności w około 40% przypadków. Problem dotyka blisko 15-20% mężczyzn, choć nie wszyscy mają z tego powodu dolegliwości. Poszerzenie naczyń żylnych splotu wiciowatego i utrudniony odpływ krwi żylnej z moszny sprawia, że dochodzi do przekrwienia jąder, przy czym wzrasta temperatura w mosznie, co pogarsza spermatogenezę. Operacyjne leczenie polegające na podwiązaniu żyły jądrowej lub jej embolizacji poprawia produkcję i jakość plemników, dlatego ta przyczyna niepłodności może być skutecznie leczona zabiegowo.
Infekcje
Niektóre infekcje urogenitalne mogą zaburzać produkcję plemników lub na skutek bliznowacenia mogą powodować utrudnienie w transporcie niesienia. Dotyczy to zapalenia najądrzy lub jąder np. w przebiegu zakażenia rzeżączką lub HIV.
Zaburzenia erekcji
Zaburzenia erekcji uniemożliwiają lub utrudniają odbycie stosunku płciowego. Aby doszło do wzwodu członka musi prawidłowo współpracować układ nerwowy z układem naczyniowym. Zaburzenia mogą być zatem pochodzenia naczyniowego i mają związek z nadciśnieniem tętniczym, chorobą wieńcową, chorobami obwodowych naczyń krwionośnych, cukrzycą, hiperlipidemią i paleniem papierosów. Zaburzenia układu nerwowego w przebiegu choroby zwyrodnieniowej kręgosłupa, po urazach rdzenia kręgowego, w przebiegu guzów mózgu, po udarze mózgu czy jako wynik neuropatii cukrzycowej to neuropochodna grupa przyczyn zaburzeń erekcji. Przyczyny anatomiczne to: spodziectwo, wierzchniactwo, nierozwój prącia, choroba Peyroniego, złamanie prącia. Zaburzenia hormonalne tj. hipogonadyzm, hiperprolaktynemia, nadczynność i niedoczynność tarczycy, nadczynność i niedoczynność kory nadnerczy, niedoczynność przysadki również mogą powodować zaburzenia erekcji.
Problemy psychologiczne związane ze współżyciem seksualnym
Przedwczesny wytrysk, spodziectwo, problemy psychologiczne w relacjach mogą powodować zaburzenia seksualne utrudniając poczęcie dziecka.
Proces autoimmunologiczny
Jest związany z powstaniem przeciwciał przeciwplemnikowych, które błędnie rozpoznają plemniki jako ciało obce powoduje zaburzenia ich ruchomości i eliminację. Proces ten może być powodem braku lub zmniejszonej liczby plemników w nasieniu. Przyczyny powstawania przeciwciał przeciwplemnikowych nie są znane, choć wiemy, że sprzyjają temu procesy zapalne narządów płciowych i infekcje, również urazy jąder, niedrożność nasieniowodów, wnętrostwo, rak jądra oraz żylaki powrózka nasiennego. (Z kolei stan zapalny szyjki macicy sprzyja pojawieniu się śluzu szyjkowego, który zawiera różnego rodzaju przeciwciała, w tym także przeciwciała przeciwplemnikowe.) Obecność przeciwciał przeciwplemnikowych jest rzadkością i badanie w tym kierunku wykonuje się po wykluczeniu innych przyczyn.
Nowotwory
Guzy nowotworowe mogą powodować zaburzenia hormonalne skutkujące brakiem lub niewystarczającą produkcją plemników. Nowotwory jąder zwykle występują u młodych mężczyzn, a do ich wystąpienia predysponują zakażenia np. przebyte zapalenie jader w przebiegu świnki, przebyta operacja przepukliny pachwinowej lub niezstąpienie jąder do moszny. Również leczenie różnych nowotworów, operacyjne narządów rozrodczych mężczyzny, a także chemioterapia lub radioterapia mogą powodować trwałe ubezpłodnienie.
Wnętrostwo
Wnętrostwo, czyli niezstąpione jądra do moszny to wada rozwojowa, której skutkiem mogą być zaburzenia płodności. Wymaga leczenia w okresie dzieciństwa.
Zaburzenia hormonalne
Zaburzenia hormonalne dotyczące samych jader lub podwzgórzowo-przysadkowe, tarczycy lub nadnerczy mogą być powodem niepłodności.
Defekty transportu plemników
Niedrożność może dotyczyć kanalików jąder, najądrzy, nasieniowodów oraz cewki moczowej i może być wynikiem stanów zapalnych, nieprawidłowego rozwoju, urazów, operacji lub mukowiscydozy.
Zaburzenia chromosomalne
Wśród chorób genetycznie uwarunkowanych skutkujących niepłodnością znajduje się zespół Klinefeltera, zespół Kallmanna, Kartagenera lub mukowiscydoza.
Choroba trzewna – celiakia
Choroba układu trawiennego, która wiąże się z nadwrażliwością na gluten również może zaburzać płodność. Zastosowanie diety bezglutenowej może przywrócić funkcje rozrodcze.
Leki
Przyjmowanie niektórych leków może zaburzać produkcję plemników. Terapia zastępcza testosteronem, długotrwałe stosowanie anabolików, cymetydyna, cyklosporyna, fenotiazyna hamują oś podwzgórze - przysadka-jądro, ketokonazol, sulfosalazyna, kwas walproinowy, spironolakton i allopurinol bezpośrednio działają toksycznie na jądra. Zaburzenia erekcji mogą wywołać: tiazydy, betablokery, leki p/depresyjne tj. inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny, trójpierścieniowe leki p/depresyjne, leki p/psychotyczne – neurolpetyki i inne, antyandrogeny. Ponadto blokery kanału wapniowego, kolchicyna, nitrofurantoina, minocyklina mogą w niektórych przypadkach zmniejszać płodność.
Zabiegi operacyjne
Wcześniejsze zabiegi operacyjne, zwłaszcza jader, nasieniowodów, operacja pęcherza moczowego, prostaty, odbytnicy mogą powodować albo zaburzenia produkcji plemników, lub ich transportu albo zaburzenia erekcji.
Depresja
Depresja może być powodem zaburzeń seksualnych na skutek obniżonego libido, zaburzeń erekcji lub opóźnionej, a nawet zatrzymanej ejakulacji.
Czynniki środowiskowe zaburzające płodność
Chemikalia i toksyny
Narażenia zawodowe na związki chemiczne i toksyny tj. benzen, toluen, pestycydy i herbicydy oraz materiały malarskie może skutkować obniżeniem produkcji plemników.
Metale ciężkie i promieniowanie rentgenowskie
Ekspozycja na metale ciężkie również może zaburzać spermatogenezę. Podobnie promieniowanie rentgenowskie może powodować przejściowe lub trwałe zaburzenia produkcji plemników co zależy od dawki promieniowania.
Przegrzanie moszny i jąder
Przegrzanie moszny i jąder np. na skutek częstego korzystania z sauny bądź gorących kąpieli w wannie może zaburzać spermatogenezę. Podobnie też długotrwałe siedzenie np. jako kierowca bądź z powodu pracy przy komputerze (laptop na kolanach!), noszenie obcisłej odzieży podnosi temperaturę w mosznie i zmniejsza produkcję plemników.
Używki i styl życia
Również mogą negatywnie wpływać na płodność. Nie korzystna jest dieta, w której znajduje się wysoko przetworzona żywność, uboga w witaminy, zwłaszcza wit. C i E, niedobór w diecie kwasu foliowego, selenu, cynku, niskie spożycie kwasów wielonienasyconych MUFA i PUFA. Negatywny wpływ mają także: palenie papierosów (również bierne), spożywanie alkoholu, stres emocjonalny, nadwaga, narkotyki.
Działania prewencyjne i lecznicze:
- unikanie palenia papierosów, narkotyków, ograniczenie spożywania akoholu, zredukowanie nadwagi, unikanie przegrzania moszny (nie należy kąpać się w gorącej wodzie, zaleca się unikać sauny, obcisłej odzieży), zredukowanie stresu;
- unikanie ekspozycji na pestycydy, metale ciężkie i in. toksyczne substancje;
- profilaktyka zakażeń urogenitalnych poprzez niepodejmowanie przypadkowych kontaktów;
- odpowiednia dieta bogata w witaminy, zwłaszcza witaminę C i E, kwasy tłuszczowe omega 3 i 6, żelazo, kwas foliowy, białko pochodzenia roślinnego, nabiał wysokotłuszczowy; dieta eliminacyjna w przypadku nietolerancji pokarmowych i alergii pokarmowych;
- podejmowanie regularnego wysiłku fizycznego;
- leczenie wszelkich stanów zapalnych w organizmie np. przewlekłego zapalenia migdałków, zatok, zębów i przyzębia.
Oprac. dr n. med. Małgorzata Wolny NFPMC.